مهاجرت تحصیلی: تجربه اتحاد جماهیر شوروی

ایرینا ایواخنوک؛ استاد اقتصاد و عضو انجمن جهانی کارشناسان سیاست مهاجرت

27 می 2025

در اتحاد جماهیر شوروی، جذب شهروندان خارجی برای آموزش، جهت‌گیری مهمی از سیاست دولت محسوب می‌شد. این امر مبتنی بر ملاحظات سیاسی و ایدئولوژیک بود، به ویژه در دهه‌های اول دولت شوروی، زمانی که آموزش پرسنل خارجی برای جنبش‌های انقلابی، بخشی از مسیر سیاست خارجی با هدف تولد و گسترش انقلاب جهانی بود. برای دستیابی به این اهداف، اوایل دهه 1920، دانشگاه کمونیستی کارگران شرق، دانشگاه کمونیستی اقلیت‌های ملی غرب، مدرسه بین‌المللی لنین و سایر مؤسسات آموزشی «ایدئولوژیک» به طور ویژه ایجاد شدند. در آن سال‌ها، دانشجویانی از مغولستان، ترکیه و ایران، کشورهایی که انقلاب‌های آزادی‌بخش ملی در آنها رخ داده بود، در اتحاد جماهیر شوروی تحصیل می‌کردند.[1] اغلب، آموزش سیاسی دانشجویان خارجی با آموزش اساسی‌ترین مبانی دانش علمی به آنها، همراه بود.

روند تاریخ، اولویت‌های سیاست خارجی اتحاد جماهیر شوروی را تغییر داد. در دهه‌های 1950 و 1960، آموزش متخصصان خارجی در مؤسسات آموزشی عالی و حرفه‌ای اتحاد جماهیر شوروی به یکی از راه‌های تقویت اردوگاه سوسیالیستی، آماده‌سازی پرسنل واجد شرایط برای کشورهای دوست و تقویت نفوذ اتحاد جماهیر شوروی در خارج از کشور تبدیل شد. دانشجویانی از بلغارستان، مجارستان، لهستان، چکسلواکی، یوگسلاوی، کوبا، چین، ویتنام و کره شمالی برای تحصیل به اتحاد جماهیر شوروی آمدند. تعداد کل دانشجویان خارجی که در دهه 1950 در سیستم آموزشی شوروی تحصیل می‌کردند، بیش از 16 هزار نفر بود که حدود 6 هزار نفر آنها در دانشگاه‌ها بودند.[2]

در سال‌هایی که کشور عملاً به روی مهاجرت بین‌المللی بسته بود، جذب شهروندان خارجی برای تحصیل در اتحاد جماهیر شوروی به یک کانال مهاجرتی گسترده و توسعه‌یافته تبدیل گشت. مبنای قانونی مهاجرت دانشجویان از کشورهای «دموکراسی مردمی» به اتحاد جماهیر شوروی، توافق‌نامه‌های دوجانبه بین دولتی بود. شرط مهم این توافق‌نامه‌ها ورود افراد دارای تحصیلات متوسطه به دانشگاه‌های شوروی همچنین ورود افراد دارای تحصیلات عالی  برای گذراندن تحصیلات تکمیلی تعیین شد. مبنای ساختاری برای مهاجرت تحصیلی ایجاد شد؛ در سال ۱۹۵۳، وزارت روابط خارجی در ساختار وزارت آموزش عالی اتحاد جماهیر شوروی تأسیس گشت که مسئول انتخاب دانشجویان خارجی بر اساس ملاحظات ایدئولوژیکی و طبقاتی بود. در سال ۱۹۶۴، طی اصلاحات نهادی، این وزارتخانه به وزارت آموزش دانشجویان، فارغ‌التحصیلان و کارآموزان از کشورهای خارجی زیرنظر وزارت آموزش عالی و متوسطه تخصصی اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شد. ده‌ها دانشگاه شوروی دانشجویان خارجی را برای آموزش در مسکو، لنینگراد، کی‌یف، خارکف، روستوف-نا-دانو و سایر شهرها پذیرفتند. در سال ۱۹۶۰، «دانشگاه دوستی ملل» افتتاح شد که متخصص در آموزش دانشجویان خارجی بود.

فروپاشی نظام استعماری جهانی و ظهور کشورهای مستقل جدید در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین، رقابت بین کشورهای پیشرو جهان را برای نفوذ سیاسی بر این کشورها و گنجاندن آنها در مدار نفوذ ایدئولوژیک خود افزایش داد. یکی از ابزارهای این امر، مهاجرت تحصیلی بود. علاقه به تحصیل در اتحاد جماهیر شوروی با این واقعیت تقویت شد که ایده‌های سوسیالیسم برای کشورهای آزاد شده از سلطه استعماری جذاب است. آن دسته از کشورهای خاورمیانه و خاور نزدیک، آسیا و آفریقا که «بنیاد سوسیالیسم» را اعلام کردند، ترجیح می‌دادند شهروندان خود را که مایل به دریافت آموزش عالی و حرفه‌ای در اتحاد جماهیر شوروی بودند، به اینجا اعزام کنند. اتحاد جماهیر شوروی این را به عنوان کمک بین‌المللی در آموزش پرسنل برای کشورهای خارجی به منظور تسریع توسعه فرهنگی و اقتصادی آنها می‌دانست. در عین حال، جذب دانشجویان از خارج از کشور، منافع ژئوپلیتیکی اتحاد جماهیر شوروی را تضمین می‌کرد و اقتدار آن را در ده‌ها کشور جدید جهان تقویت می‌نمود.

محبوب‌ترین رشته‌های تخصصی در بین دانشجویان خارجی، مهندسی و فنی (بیش از نیمی از دانشجویان در این رشته‌ها تحصیل می‌کردند) و همچنین علوم طبیعی، علوم اجتماعی و انسانی، پزشکی و داروسازی بودند.[3] این امر نیاز اقتصادهای ملی به متخصصان واجد شرایط را برآورده می‌کرد.

یک حوزه جداگانه، آموزش پرسنل نظامی برای ارتش‌های کشورهای پیمان ورشو و آن دسته از کشورهایی بود که سلاح‌های شوروی به آنها عرضه می‌شد. هزاران افسر در آکادمی‌های نظامی شوروی آموزش دیدند که بسیاری از آنها متعاقباً ریاست بخش‌های نظامی کشورهای خود را بر عهده گرفتند یا مانند حسنی مبارک، رئیس جمهور مصر، به رهبران سیاسی تبدیل شدند.

از دهه 1960، جریان مهاجران تحصیلی به اتحاد جماهیر شوروی بسیار گسترده شد: اگر در سال 1960، 9.6 هزار دانشجوی خارجی در مؤسسات آموزشی شوروی مشغول به تحصیل بودند، در سال 1965 این رقم به 26 هزار نفر، در سال 1975 به 44 هزار نفر، در سال 1980 به 83 هزار نفر و در سال 1985 به 103.5 هزار نفر افزایش یافت.[4] نسبت دانشجویان کشورهای سوسیالیستی اروپا به تدریج کاهش یافت و نسبت دانشجویان کشورهای در حال توسعه آسیا و آفریقا افزایش پیدا کرد، به طوری که در پایان دهه 1980، مورد دوم در بین دانشجویان خارجی غالب شد.

در سال 1990، بیش از 125 هزار دانشجوی خارجی در دانشگاه‌های شوروی مشغول به تحصیل بودند که این کشور را پس از ایالات متحده و فرانسه در رتبه سوم جهان در این شاخص قرار می‌داد. از این تعداد، 23.5 هزار نفر در مسکو، 16.5 هزار نفر در لنینگراد، 8 هزار نفر در کی‌یف، 5 هزار نفر در خارکف، 4 هزار نفر در مینسک (در مجموع 24 شهر اتحاد جماهیر شوروی در آن دخیل بودند) تحصیل می‌کردند. بزرگترین گروه‌های دانشجویی از مغولستان (8.8 هزار نفر)، ویتنام (6.7 هزار نفر)، کوبا (6.1 هزار نفر)، افغانستان (6.1 هزار نفر)، بلغارستان (5.4 هزار نفر)، سوریه (5 هزار نفر)، یمن (3.6 هزار نفر) و اتیوپی (3.5 هزار نفر) بودند.[5]

نیاز به آموزش زبان روسی به دانشجویان خارجی، به ویژه از کشورهای در حال توسعه، از ابتدا منجر به این واقعیت شد که تا دهه 1980، اتحاد جماهیر شوروی یک سیستم ساختارمند برای آموزش زبان روسی به دانشجویان خارجی ایجاد کرده بود. بخش‌های ویژه زبان روسی برای خارجی‌ها در دانشگاه‌ها ایجاد شدند و آموزش اساتید زبان روسی گسترش یافت.[6] ایجاد کالج‌های مقدماتی رواج پیدا کرد که هدف از آن، علاوه بر آموزش زبان روسی، تطبیق دانشجویان خارجی، کمک به آنها در یادگیری عناصر فرهنگ شوروی، آشنایی آنها با تاریخ و زندگی اجتماعی اتحاد جماهیر شوروی و هنجارهای اجتماعی-روانشناختی سبک زندگی شوروی بود. این امر همچنین نوعی «فیلتر» محسوب می‌شد: اگر دانشجویان خارجی دانش لازم برای آموزش بیشتر در دانشگاه را نشان نمی‌دادند، اخراج می‌شدند.[7]

در اوایل دهه 1970، تعداد متخصصان کشورهای خارجی که در اتحاد جماهیر شوروی تحصیلات عالی دریافت کرده بودند، طبق برآوردهای مختلف، بیش از 50،000 نفر بود، از جمله 40،000 نفر در کشورهای سوسیالیستی.[8] بسیاری از آنها با دانشگاه‌های خود ارتباط برقرار کردند و برای ادامه تحصیل بازگشتند. یک سیستم آموزش پیشرفته برای آنها ایجاد شد که اشکال مختلفی از آموزش پس از فارغ‌التحصیلی، از جمله کارآموزی علمی و دفاع از پایان‌نامه‌های دکترا را فراهم می‌کرد.

بنابراین، در نتیجه 40 سال همکاری بین اتحاد جماهیر شوروی و ویتنام در حوزه آموزشی، بیش از 70 هزار متخصص ویتنامی در مؤسسات آموزشی شوروی تربیت شدند که از این تعداد بیش از 30 هزار نفر تحصیلات عالی دریافت کردند، 3 هزار نفر کاندیدای علوم شدند، 200 نفر مدرک دکترا دریافت کردند. بسیاری از آنها مناصب بالایی در دولت گرفتند، ریاست مؤسسات علمی را بر عهده داشتند، در دانشگاه‌ها، سازمان‌های دولتی و شرکت‌ها کار می‌کردند.[9]

در مجموع، از سال ۱۹۵۰ تا ۱۹۹۰، بیش از نیم میلیون شهروند خارجی از ۱۵۰ کشور در دانشگاه‌های شوروی تحصیل کردند. آموزش متخصصان از کشورهای خارجی ابزار مهمی برای «قدرت نرم» بود، اگرچه چنین اصطلاحی در آن سال‌ها هنوز وجود نداشت. ارتباطات قابل اعتماد و روابط مثبت در سطح بین دولتی از طریق فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های شوروی که مناصب بالای دولتی را در کشورهای خود اشغال کرده بودند، ایجاد شد. دانش‌آموختگان مشهور دانشگاه‌های شوروی شامل رهبران تعدادی از کشورها هستند؛ رئیس جمهور آنگولا خوزه ادواردو دوس سانتوس، رئیس جمهور ویتنام نگوین فو ترونگریال رئیس جمهور سریلانکا مایتریپالا سیریسنا، رئیس جمهور تشکیلات خودگردان فلسطین محمود عباس، رئیس جمهور رومانی یون ایلیسکو، رئیس جمهور مغولستان ناتساگین باگابندی، رئیس جمهور هندوراس پورفیریو لوبو، رئیس جمهور مصر حسنی مبارک و همچنین بسیاری دیگر از چهره‌های دولتی و بین‌المللی.

بنابراین، آموزش دانشجویان خارجی در دانشگاه‌های شوروی تاریخچه‌ای غنی و موفق دارد. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جذب دانشجویان از خارج از کشور برای مدتی از اولویت‌های سیاست دولتی روسیه خارج شد. در نتیجه، بازارهای آموزشی که با سختی و هزینه زیاد به دست آمده بودند، از دست رفتند. در سال‌های اخیر، اوضاع تغییر کرده و این درک دوباره بازگشته است که آموزش دانشجویان خارجی سود بلندمدت (سیاسی، مالی، اعتباری) به همراه دارد، مشارکت با کشورها را تقویت می‌کند، نخبگان سیاسی و اقتصادی آینده را که علاقه‌مند به همکاری با روسیه هستند، تربیت می‌کند و این امر مزایای رقابتی کشورمان را در فضای سیاسی جهانی افزایش می‌دهد. بازاندیشی تجربه انباشته شده در دوران شوروی در زمینه سازماندهی مهاجرت تحصیلی از کشورهای خارجی، سیستم تربیت کارکنان آموزشی که با دانشجویان خارجی کار می‌کنند، تطبیق برنامه‌های درسی و برنامه‌ها با در نظر گرفتن ویژگی‌های آموزش دانشجویان خارجی و کار آینده آنها در کشور خود، آموزش زبان روسی به دانشجویان خارجی، سازگاری اجتماعی آنها، سازماندهی شیوه‌های صنعتی در شرکت‌ها و سازمان‌های مرتبط، همه اینها امروز مورد توجه هستند.

بسیاری از کشورها تجربه تعامل با اتحاد جماهیر شوروی در زمینه همکاری‌های علمی و فنی و مهاجرت تحصیلی را به یاد دارند. این امر همچنین با این واقعیت که تعداد قابل توجهی از دانشجویان خارجی فعلی در روسیه والدینی دارند که قبلاً از دانشگاه‌های شوروی فارغ‌التحصیل شده‌اند، مشهود است.[10] امروزه، این کشورها با روسیه روابط دوستانه‌ای دارند و نسبت بالایی از جوانان را در خود جای داده‌اند و بر این اساس، پتانسیل بالایی برای مهاجرت تحصیلی دارند، همانند جمهوری‌های آسیای مرکزی مانند ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، قرقیزستان و همچنین ویتنام، چین، هند، مغولستان، افغانستان، کوبا و کشورهای آفریقایی. توسعه دقیق سازماندهی مهاجرت تحصیلی از این کشورها، ارائه مزایای مالی، تضمین سطح بالای آموزش برای دانشجویان خارجی با در نظر گرفتن ویژگی‌های کشورهای مبدأ آنها، چه در دوران شوروی و چه در حال حاضر، تضمین‌کننده صادرات آموزش روسیه به خارج از کشور خواهد بود.

منبع:

https://russiancouncil.ru/analytics-and-comments/analytics/obrazovatelnaya-migratsiya-opyt-sssr/